Vua Quang Trung Băng Hà

Nguyễn Quang Toản Kế Vị
 

Công việc  xây dựng quốc gia đang tiến hành trôi chảy, th́nh ĺnh Vua Quang Trung băng hà.

Vua băng ngày 29 tháng 7 năm Nhâm Tư [79](15-9-1792). Nguyên nhân gây ra cái chết của Vua Quang Trung đă trở thành một nghi án lịch sử. Đại Nam Chính Biên Liệt truyện ghi rằng:

Huệ trong lúc lấy kinh đô Phú Xuân có mạo phạm lăng tẩm của Liệt Thánh.

Một ngày kia, đương ngồi, th́nh ĺnh bắt đầu xây xẩm rồi ngă ra hôn mê. Mơ màng thấy một lăo trượng đầu bạc áo trắng, cầm gậy sắt, từ không trung đi đến, mắng rằng: Ông cha mày đều sanh ở đất Vua, mày sao dám mạo phạm đến lăng tẩm?. Nói dứt lời liền lấy gậy sắt đánh nơi trán Huệ. Huệ ngă xuống bất tỉnh, hồi lâu mới tỉnh lại. Từ ấy bịnh càng ngày càng nặng, mới triệu viên Trấn thủ Nghệ An là Trần Quang Diệu về thương nghị việc dời đô ra Nghệ An.

Đó là lời của sử gia Nguyễn Gia Miêu [80] bịa ra để bôi nhọ Vua Quang Trung. Bịa không được khéo, bởi ai kể lại câu chuyện hoang đường ấy cho viết sử chép? Chẳng lẽ Vua Quang Trung kể lại giấc mộng không mấy đẹp của ḿnh?

Có người bảo nhà vua bị thượng mă phong. Đó chỉ là chuyện hài hước.

Lại có người độc miệng bảo rằng nhà vua bị Ngọc Hân Công Chúa ám hại bằng cách bỏ thuốc độc vào rượu[81]. Rơ là vu cáo giữa trời!

Thiết tưởng Vua Quang Trung chết v́ bệnh huyết áp cao, làm việc nhiều, suy nghĩ nhiều, bị đứt mạch máu. Cái chết đột ngột do bệnh huyết áp cao gây nên thường xảy ra và dân gian thường gọi là trúng gió. Chớ nếu quả có điều ám muội th́ dễ ǵ triều đ́nh Tây Sơn đă để yên.

Truyền rằng:

Mùa xuân năm Nhâm Tư (1792), Vua Quang Trung hay tin Nguyễn Phúc Ánh đă chiếm được Gia Định và kéo quân ra đánh Quy Nhơn, bèn nổi giận:

- Giống cỏ gấu không diệt tận gốc, cứ nảy ra hoài!

 Liền chuẩn bị kéo đại binh vào đánh. Lục quân từ trên đánh xuống, Thủy quân từ dưới đánh lên. Bao vây mặt biển, cắt đứt đường núi, không cho quân Nguyễn chạy thoát.

Mọi việc đă sắp đặt chu đáo th́ th́nh ĺnh nhà vua bị cảm. Bệnh mỗi ngày một nặng. Bèn triệu Trấn thủ Nghệ An là Trần Quang Diệu thương nghị về việc dời đô ra Nghệ An và việc đi đánh Nguyễn Phúc Ánh. Nhưng rồi biết ḿnh không c̣n sống lâu được nữa, liền trối:

- Ta mở mang bờ cơi gồm cả miền Nam. Nay bênh t́nh của ta không thể khá được, mà Thái Tử th́ c̣n nhỏ. Phía trong th́ bọn quốc cừu hoành hành ở Gia Định. C̣n anh ta th́ tuổi già, cầu an, không lo hậu hoạn. Ta chết rồi, trong ṿng một tháng phải lo việc tống táng cho xong. Các khanh phải đồng ḷng pḥ Thái tử và sớm lo việc thiên đô để khấu chế thiên hạ. Nếu không vậy, binh Gia Định kéo đến, các khanh không có đất chôn thây.

Nói rồi băng tại điện Trung Ḥa, ngày 29 tháng 7 năm Nhâm Tư.

Thọ 40 tuổi.

Ở ngôi 5 năm.

Thái Tử Nguyễn Quang Toản nối ngôi.

Qua tháng 8, triều đ́nh mai táng Vua Quang Trung tại phía Nam sông Hương.

Thụy là Thái Tổ Vũ Hoàng Đế ;

Một mặt vào Quy Nhơn, một mặt sang Trung Quốc cáo tang. 

Vua Thái Đức được tin, kêu lên một tiếng Em ơi rồi khóc ngất! Đoạn lo sắm sửa đi điếu tang. Nhưng đ́nh thần can gián. Nhà vua bèn sai La Xuân Kiều soạn một bài văn tế, rồi cử Vơ Xuân Hoài và Đặng Xuân Phong thay ḿnh mang tế vật ra Phú Xuân.

Bài văn tế viết bằng chữ Nôm, có những câu:

Công điếu phạt, Nam rồi lại Bắc, tiếng anh hùng vang dội sấm mười phương

T́nh tích linh, ruột nối liền gan, đường u hiển ră rời tơ chín khúc.

Trời Quy Nhơn ảm đạm màu thu

Đất Thuận Hóa năo nùng tiếng cuốc.

Phái đoàn sang Trung Hoa nói dối rằng:

- Vua Quang Trung có di chỉ sau khi chết chôn tại Hồ Tây ở Thăng Long để đặng gần chầu Thiên Khuyết.

Vua Thanh tưởng thật, tứ thụy là Trung thần, ngự chế một bài thi Ai Thuật:

Ngoại bang lễ dĩ hiến bồi thần

Cẩn triển tùng vô (      ) kỷ thân [82]

Nạp khoản tối gia lai ngọc khuyết

Hoài nghi kham tiếu đại kim nhân

Thu trung thượng ức y quan túc
Tấc hạ hồ như phụ tử thần
Thất xích bất năng tận ai thuật
Lân kỳ trung khốn xuất trung chân.

Cụ Bùi Văn Lang dịch:

Sai khiến bồi thần lễ ngoại bang
Ít ai khứng chịu nhọc ḿnh sang
Nào khi nạp khoản qua đầm ngọc
Không dạ hồ nghi thế tượng vàng
Dưới gối như in t́nh phụ tử
Giữa thu c̣n nhớ bộ y quang
Hồng la bảy thước không cùng chuyện
Ngay thật riêng thương tấc dạ chàng.

 

Càn Long lại c̣n soạn một bài điếu văn, cấp một tượng Phật bằng ngọc, 3.000 lượng bạc, sai Hộ Bộ Quảng Tây là Thành Lâm sang Thăng Long phúng điếu.

Sứ giả làm lễ trước mộ giả của Quang Trung tại linh đường huyện Thanh Tŕ. Trong điếu văn có câu:

Chúc ly Nam cực, hiệu trung đặc trưởng kỳ xu triều; An phách Tây Hồ, một thế vô vong ư luyến khuyết

Nghĩa là:

Cơi Nam phục thay quyền, tưởng lúc xu triều công đáng nể;

Chốn Tây Hồ an phách, tấm ḷng luyến khuyết chết không phai.

C̣n bài thi th́ chạm đá dựng nơi mộ.

Nguyễn Quang Toản lên ngôi sau khi Vua Quang Trung băng, năm Nhâm Tư. Qua năm Quư

Sửu (1793) cải nguyên là Cảnh Thịnh nguyên niên.

Vua Cảnh Thịnh lúc bấy giờ mới 13 tuổi. mọi việc trong triều đều do thái sư Bùi Đắc Tuyên quyết đoán.

Bùi Đắc Tuyên là người làng Xuân Ḥa, huyện Tuy Viễn (B́nh Khê), phủ Quy Nhơn, cậu ruột Vua Cảnh Thịnh. Dưới triều Vua Quang Trung, Tuyên nhờ thế em gái làm hoàng hậu[83] mà được làm quan trong triều. V́ ít học nên chỉ làm Thị Lang bộ Lễ, nhưng lại được phép vào ra nơi cung cấm. Tuyên thường bày nhiều tṛ chơi để mua ḷng Thái Tử. Vốn biết Vơ Đ́nh Tú có sức khỏe và có tài nhảy cao nhảy xa[84]. Tuyên xúi Quang Toản yêu cầu Tú biểu diễn xem.

Vơ Đ́nh Tú là một vị khai quốc công thần, theo nhà Tây Sơn từ lúc c̣n áo vải, chớ đâu phải là hàng tiểu tốt mà đi làm tṛ mua vui cho trẻ con. Nhưng Thái Tử là đấng Vua tương lai của ḿnh. Vơ công đâu dám không tuân lệnh.

            Công rước Thái Tử ra đứng giữa sân một ṭa dinh thự h́nh chữ môn, mặt hướng về dăy nhà phía tả. Công dậm chân nhảy vút qua khỏi nóc nhà phía tả trong chớp mắt. Liền đó Thái Tử lại nghe có tiếng động sau lưng, quay lại th́ đă thấy Công đứng trước mặt. Công lại dậm chân nhảy vút qua khỏi nóc nhà phía hữu, lanh như chớp. Liền đó Thái Tử lại nghe có tiếng động sau lưng khi năy, vội quay lại th́ lại thấy Công đứng ở trước mặt. Diễn đi diễn lại, sáu bận như thế mới thôi. Thái Tử rất lấy làm thích thú.

Một hôm Vơ Đ́nh Tú cùng Đặng Xuân Phong vào cung bệ kiến. Biết rằng đó là hai nhà có tuyệt kỹ về côn, Bùi Đắc Tuyên bèn t́m cách mua vui cho Thái Tử. Tuyên lấy tư cách người đồng châu mời Vơ, Đặng đến nhà riêng dự tiệc. Thái Tử cũng được rước đến. Tiệc đă vào buổi chiều. Tiệc xong, Thái tử đ̣i xem hai vị đại thần đấu côn.

 Đuốc thắp sáng rực cả sân. Đặng sử dụng côn đồng, Vơ sử dụng côn sắt. Đường côn qua lại nhanh như chớp, mạnh như băo, đẹp như rồng bay phượng múa. Người đến xem chật cả trong cả ngoài. Tiếng hoan hô vỗ tay vang dậy cả một góc thành!

Sau cuộc đấu côn này, dư luận xôn xao. Lớp th́ khen hai vị vơ thần tài nghệ thật tuyệt luân. Lớp th́ chê hai vị công thần không biết tự trọng. Lời thị phi bay đến tai Vua Quang Trung. Nhà vua liền quở trách Thái Tử và Vơ, Đặng và cấm Bùi Đắc Tuyên không được bày những tṛ vui làm mất thể thống đại thần như thế nữa.

Không bày được tṛ vui này, t́m những tṛ vui khác. Trong nơi quyền quư thiếu ǵ tṛ vui. Ḷng ham thích của Thái Tử Toản luôn luôn được Tuyên làm thỏa măn.

V́ vậy nên khi lên ngôi báu, Nguyễn Quang Toản liền nhớ đến Tuyên, và Tuyên nhảy lên ngôi Thái Sư dễ dàng như Vơ Đ́nh Tú nhảy qua nóc nhà, bất chấp cả quan chế đă đặt sẵn. Trong cung đă có Bùi Thái Hậu. Nơi triều lại có lắm đại thần nghiêng theo chiều gió, như Ngô Văn Sở, Phạm Công Hưng... nên thế lực của Tuyên rất vững. Tuyên mỗi ngày mỗi thêm lộng hành. Những quan nào theo Tuyên th́ được ưu đăi, những quan nào ra mặt chống th́ bị hại, những người nào có ư chống th́ bị đẩy ra làm quan xa. Do đó mà nơi triều đ́nh sinh ra bè phái chống báng lẫn nhau, làm cho gốc nước bị lung lay.

Các đại thần trung chính đều bất măn. Một số quan văn, kẻ th́ t́m kế xin về vườn, kẻ th́ bị Tuyên t́m cớ giáng chức hay cách chức. Như:

- Vơ Văn Cao, người Phú Yên, làm Quốc Tử Giám trực giảng, được thăng Thái Tử Trung Doăn đời Quang Trung, tánh cương trực, không chịu nổi thái độ và hành vi của Tuyên, nhân về cư tang cha mẹ, ở nhà cày ruộng. Có nhiều bài thơ chê Tuyên là gian thần. Tuyên rất giận. Khi Vơ công chết, Tuyên bảo là giả chết bắt phá quan tài ra xem, Trần Quang Diệu, Vơ Văn Dũng phải can thiệp mới được miễn.

Lại như Trần Long Vỹ, người Hoài Ân, làm Thị Lang Bộ Lễ, cùng Tuyên là bạn đồng sự triều Quang Trung. Nhân lúc cao hứng làm một bài thơ Nôm Huề Mầm Thăng Huề Thượng, ngụ ư châm biếm Bùi Đắc Tuyên, câu kết ngụ ư tự trào:

Tương chao xưa vẫn cùng chua mặn

Ḿnh măi lui cui quét lá đa.

Tuyên biết được bèn t́m cớ cách chức.

- Đinh Sĩ An, người B́nh Khê, thi đậu khoa Minh Kinh, được bổ vào Nội Các với Hàn lâm viện Đăi Chiếu. V́ thường qua lại cùng Trần Long Vỹ nên cũng bị Tuyên ghét đuổi về nhà.

Trần, Đinh về Quy Nhơn thành lập một thi xă mệnh danh là Lưỡng Hoài, các danh sĩ ở ba huyện Bồng Sơn, Phù Ly, Tuy Viễn, hầu hết đều là xă viên. Trong số xă viên có Ngô Diên Diệu, Phan B́nh Vân, Huỳnh Chiếu cùng với Đinh Sĩ An được đời xưng là Tây Sơn tứ tài tử.

Về vơ thần th́ được trọng dụng nhất là Ngô Văn Sở, Phạm Công Hưng và Lê Văn Hưng.

Họ Ngô họ Phạm được ưu đăi v́ nghiêng về phe Tuyên. C̣n Lê Văn Hưng được Tuyên cho làm người thân cận chỉ v́ là người đồng châu, tánh lại thật thà bảo sao làm vậy. Lê Văn Hưng là một quan vơ giỏi đánh giặc chớ chữ nghĩa ít. Song hiệu lệnh của ba quân đều do họ Lê ban bố, quyền thế rất mạnh [85].

Tuy bảo sao làm vậy nhưng tánh Hưng lại trung trực, nên khi nhận thấy rơ Tuyên là một kẻ đại gian, th́ phản ứng mạnh. Do đó bị Tuyên xúi Vua Cảnh Thịnh giết chết.

Các Vơ thần đă cùng nhau ra sức dựng nghiệp cho nhà Tây Sơn đều đi trấn thủ ở các nơi hiểm yếu xa xôi. Ở trong triều một ḿnh Bùi Đắc Tuyên tác uy tác phúc.