Cảnh Nứt Rạn Trong Nhà Tây Sơn
 

Ba anh em nhà Tây Sơn, từ nhỏ đến lớn, đối với nhau trọn niềm thương yêu.

Từ ngày ông Nguyễn Phi Phúc tạ thế, ông Nhạc lo vẹn đạo làm anh. Đối với hai em, chẳng những yêu thương v́ ruột thịt mà c̣n quư trọng đức tài. C̣n ông Huệ cũng như ông Lữ th́ yêu kính anh như cha, nhất nhất đều tuân theo mệnh lệnh.

T́nh như thế, nhưng tánh lại có khác.

Ông Lữ lấy việc sửa ḿnh thương người làm gốc, c̣n giàu sang, thua được là chuyện ngoài thân.

Ông Nhạc tuy thiệp thế đa mưu, song có phần bảo thủ, có phần cầu an. Khi chưa có th́ xông Nam đột Bắc, đến khi có rồi, th́ có bao nhiêu bo bo giữ bấy nhiêu, và chấp vào những ǵ ḿnh đă có.

Ông Huệ tài trí vượt hẳn anh. Nhưng khi c̣n ở dưới quyền anh th́ triệt để phục tùng. Khi con chim bằng đă nuôi đủ sức gió để quạt cánh lên chín tầng mây th́ không c̣n ai có thể kiềm chế. Và con chim bằng khi đă bay th́ hướng về tương lai chớ đâu mấy khi quay về dĩ văng.

Nghĩa là tánh ông Nhạc tĩnh, tánh ông Huệ động.

Đó là nguyên nhân gây ra xích mích giữa hai anh em làm cho nhà Tây Sơn bị nứt rạn.

Cảnh nứt rạn ấy bắt nguồn từ ngày Tây Sơn chiếm được Phú Xuân rồi đánh ra Thăng Long.

Nguyên sau khi dẹp yên Gia Định, ông Huệ đề nghị đem quân đánh Phú Xuân. V́ không rơ quân chúa Trịnh mạnh yếu thế nào, nên ông Nhạc không ứng thuận. Sau ông Chỉnh cho biết rơ t́nh h́nh, ông Nhạc mới cho xuất chinh. Lấy được Phú Xuân, ông Huệ tự tiện đem quân ra đánh Bắc Hà. Ông Nhạc không bằng ḷng song không lấy cớ ǵ để bắt tội em được, nên chỉ gọi em về thôi. Về Phú Xuân ông Huệ cho chở tất cả chiến lợi phẩm thu được ở Bắc Hà về Quy Nhơn, c̣n ḿnh th́ lấy cớ Thuận Hóa mới lấy được cần phải củng cố nhân tâm và sửa sang chính sự, nên xin ở lại Phú Xuân. Ông Nhạc đành phải chấp nhận, tuy không lấy làm vừa ḷng. Đến khi Nguyễn Huệ được phong Bắc B́nh Vương, nắm quyền quản thủ đất Thuận Hóa, th́ tự ư sửa sang thành quách, phong thưởng vơ tướng văn quan chớ không tấu tŕnh theo pháp. Nhiều lần ông Nhạc vời ông Huệ vào Quy Nhơn, ông Huệ luôn luôn t́m cớ thoái thác.

Nhận thấy quyền làm anh đối với em, quyền làm vua đối với bề tôi đă bị xem khinh, ông Nhạc cử binh ra Phú Xuân hỏi tội.

Nghe tin, ông Huệ vỗ án nói:

- Tội ǵ mà hỏi? Đánh Nam dẹp Bắc để giữ vững ngôi báu cho anh, đó là tội à? C̣n đất Thuận Hóa này là của ta lấy nơi tay Chúa Trịnh. Ta thọ phong chẳng qua v́ t́nh anh em đó thôi. Chớ đâu phải anh ta cắt đất của ḿnh phong cho ta mà bắt ta nhất nhất phải tuân theo mệnh lệnh? Công có lại quên, tội không có lại buộc! Sao lại bất công thế. Ta không chịu nổi.

Rồi thân hành đem quân ra chống cự.

Ông Nhạc thấy em ra mặt bất phục tùng, càng nổi giận thêm. Không một lời phân trần, hai bên giáp chiến. Đánh nhau kịch liệt. Lần lần ông Nhạc đuối sức phải rút lui. Ông Huệ truy kích. Ông Nhạc rút quân vào thành Quy Nhơn, cố thủ. Ông Huệ công vi cả tháng mà không hạ nổi thành, bèn đánh chiếm núi Long Cốt, rồi kê súng đại bác trên núi bắn vào thành. Những nơi hiểm yếu trong thành bị phá. Ông Nhạc liệu không giữ măi được, bèn lên mặt thành kêu ông Huệ mà khóc:

- B́ oa chử nhục, đệ tâm hà nhẫn[56]

- Nghe tiếng gọi của anh, ông Huệ ̣a lên khóc.

Rồi băi binh.

Từ ấy anh em ḥa thuận như cũ. Em Bắc anh Nam, lấy Hải Vân làm ranh giới.

Nguyên nhân xích mích giữa hai anh em nhà Tây Sơn không có chi khác hơn là ḷng tự ái. Anh cậy quyền làm lớn, em cậy có công to. V́ chấp sanh sân hận. Một đóm lửa giận không dập tắt kịp thời, cháy bùng lên đốt cháy cả rừng t́nh nghĩa! Nhưng rồi một cơn mưa nước thân t́nh rưới xuống, bao nhiêu lửa giận đương cháy ngùn ngụt liền tắt ngay.

Không có ǵ bí ẩn.

Nhưng để giải thích sự bất ḥa kia, nhiều nhà làm sử đặt ra chuyện. Kẻ th́ nói rằng: ông Nhạc thông gian với vợ ông Huệ, và giữ hết những của cải lấy được ở Thăng Long, nên ông Huệ giận...

Ông Huệ có ba bà vợ chính thức: bà họ Phạm ở Phú Phong, mẹ ông Nguyễn Quang Thùy, bà họ Bùi ở Xuân Ḥa, mẹ ông Nguyễn Quang Toản và bà Ngọc Hân công chúa con gái Vua Lê. Lúc ông Huệ trấn thủ Thuận Hóa th́ bà họ Phạm qua đời đă lâu, bà họ Bùi theo chồng ra Phú Xuân, c̣n bà Ngọc Hân th́ c̣n ở Thăng Long. Như vậy ông Nhạc thông gian với bà nào?

C̣n về của cải lấy được ở Thăng Long, th́ có thấm vào đâu so với đất đai từ Phú Yên đến Hà Tiên Phú Quốc. Đất kia c̣n để cho anh cho em không chút tiếc, tiếc ǵ chút chiến lợi phẩm mà tranh? Có người lại bảo rằng: Nguyễn Phúc Ánh muốn chia rẽ hai anh em nhà Tây Sơn, bèn lập kế ly gián. Nguyễn Phúc Ánh dùng kế mỹ nhân, t́m một thiếu nữ Âu Châu tuyệt đẹp đem dâng cho Nguyễn Huệ và tin cho Huệ biết trước. Nhưng lại đem dâng cho Nguyễn Nhạc, rồi báo cho Huệ biết rằng đi ngang qua Quy Nhơn, bị Nhạc chận cướp, mặc dù biết là của em. Huệ giận kéo quân vào đánh.

Kế mỹ nhân, xưa nay thường được dùng đến. Nhưng xét việc bất ḥa của anh em nhà Tây Sơn xảy ra vào năm Đinh Mùi (1787). Lúc ấy Nguyễn Phúc Ánh c̣n ở Xiêm La, đất Gia định c̣n nằm trong tay nhà Tây Sơn, do ông Lữ trấn thủ. Nguyễn Ánh về nước mùa thu năm Đinh Mùi, bị tướng sĩ Nguyễn Lữ đánh liên tiếp măi đến năm Kỷ Dậu (1789) mới lấy được Gia Định. Như vậy Nguyễn Phúc Ánh lo chống cự với Nguyễn Lữ chưa rồi, c̣n rảnh đâu lo việc ly gián ông Nhạc và ông Huệ. Huống nữa lúc Nguyễn Phúc Ánh ở Xiêm về th́ việc xích mích đă xảy ra rồi (Ánh về nước vào tháng 7 năm Đinh Mùi. Chuyện xích mích của anh em nhà Tây Sơn xảy ra vào khoảng thượng bán niên năm Đinh Mùi). Cho nên thuyết này cũng không đứng vững.

Hai giả thuyết trên, không thấy quyển sách chữ Nho nào chép. Các bộ sử soạn dưới triều Nguyễn không có bộ nào chép rơ nguyên nhân.

Nguyên nhân, theo truyền thuyết ở vùng Tây Sơn chỉ là ḷng cố chấp.

Và anh em hết dạ thương yêu nhau th́ giận nhau dễ mà thuận lại nhau cũng không khó khăn.

V́ sự xích mích kia do nguyên nhân ǵ không tốt th́ ng̣i bút của các sử gia nhà Nguyễn dễ ǵ lại chịu bỏ qua, dễ ǵ không đồ đi đồ lại cho thêm đậm nét.